Be ydi’r pwynt?

Mae hi wedi dod i’r amlwg fod neb yn swyddfeydd S4C yn dallt eironi bellach. I ddathlu gŵyl ein nawddsant hoff mae gwybodusion y sianel wedi penderfynu cyflwyno isdeitlau Saesneg awtomatig ar raglenni am bum niwrnod. Ymgais, mae’n debyg, i ddenu mwy o wylwyr di-gymraeg at y sianel, neu fel y mae nhw’n ei ddweud:

@NestGwilym Diolch am eich sylw. ‘Da ni’n estyn
at bobl sy’n llai hyderus, di-Gymraeg a chartrefi iaith gymysg.

— S4C (@S4C) February 26, 2016

Yn gyntaf, ambell i beth ymarferol: a) Mae isdeitlau yn amharu ar y profiad gwylio i wylwyr Cymraeg. Pan yr yda ni’n gweld geiriau wedi ei hysgrifenu mewn iaith yr yda ni’n ei ddeall, ryda ni’n darllen y geiriau yna yn awtomatig:

“Most literate adults cannot or do not ignore words even when it is to their advantage to do so.”

Yda chi erioed wedi trio y gem ‘na o ddarllen lliwiau? Coch Gwyrdd Melyn Glas– Beth sydd haws, darllen y gair neu enwi lliw y ffont? Wrth wylio rhaglen efo is-deitlau, mae rhywun yn darllen yr isdeitlau yn awtomatig, ac mae darllen isdeitlau mewn un iaith a gwrando ar sgwrs mewn iaith arall yn tarfu ar y gwylio. Da i S4C gofio weithiau mai er mwyn pleser, ac nid o ddyletswydd mae Cymry Cymraeg (i fod) i wylio’r sianel.

b)  O ran y ddadl fythol honno “Ystyriwch y dysgwyr!”, isdeitlau Cymraeg sydd fwyaf o help i ddysgwyr. Dal dysgwyr yn ol mae isdeitlau Saesneg, gan fod rhywun yn teimlo fel eu bod nhw’n ymarfer eu Cymraeg, ond heb herio ei hynain na ddatblygu rhyw lawer mewn gwirionedd. Mae darllen isdeitlau Cymraeg yn help i ddeallt y sgwrs ac yn cryfhau sgiliau iaith, ac yn gwbwl resymol i unhryw un sydd wedi cyraedd lefel A2 mewn iaith (yr ail lefel o’r 6 safon Ewropeaidd).

Ond dyna ni,  nid am ddenu gwylwyr mae hyn yn y bôn naci? Cyfiawnhau eu raison d’etre mae S4C unwaith eto,  fel y mae’r Urdd yn ei wneud bob tro mae prifweithredwr newydd yn pwysleisio ei huchelgais penna o ddenu mwy o ddi-gymraeg i’r mudiad.  Dydi bod yn fudiad neu sefydliad sy’n darparu gwasanaethau ar gyfer y gymuned Gymraeg ei hiaith ddim yn reswm digon da bellach, mae’n ymddangos.

Bob tro mae ‘na ryw anesmwythyd ynglyn a chyllid neu gefnogaeth wleidyddol, mae sefydliadau Cymreig am y cyntaf i egluro gymaint mae nhw’n ei wneud i drio dennu y di-Gymraeg at eu haelwyd. Be mae hyn yn ei wneud ond cadarnhau y rhagfarn fod darparu ar gyfer y Gymraeg ynddo’i hyn ddim yn bwrpas digonol?

Does neb yn disgwyl i’r BBC ddatblygu eu cynilleidfa yn Sweden. Mae bod yn gorfforaeth ddarlledu Brydeinig, Saesneg ei hiaith yn cael ei derbyn fel raison d’etre digonol. Cyfrifoldeb rhywun arall ydi Sweden. Gadawed i’r BBC boeni am ei chynilleidfa graidd.

Sut stad sydd ar ffigyrau aelodaeth yr Urdd yn Eryri erbyn hyn tybed? Faint o aelodau sy’n cael cyfle cyson i gymryd rhan mewn gweithgareddau cyson drwy Urdd- faint sydd ddim ond yn ymaelodi er mwyn cystadlu mewn un steddfod gylch, unwaith y flwyddyn? Ond na, nid gwella ei darpariaeth ar gyfer cymunedau Cymreig ‘mo blaenoriaeth yr Urdd bellach mae’n debyg (mor ddirfawr ac mae’r angen yn rhai o’r cymunedau yna bellach).

Ac S4C- be am y miloedd o siaradwyr Cymraeg sydd byth yn troi at y sianel? A digon o rheini yn aelwydydd uniaith? Pa ddathliad pum niwrnod sy’n cael ei baratoi ar eu cyfer nhw?

Rhaid i ni beidio chwarae’r gêm wirion yma o ruthro i gyfiawnhau ein bodolaeth.  Ryda ni’n bodoli,  mae hi’n iawn ac yn deg i ni gael gwasanaethau yn ein hiaith ein hynain. Diwedd y ddadl. Trwy blygu drosodd i ddenu cynilleidfa ddi-Gymraeg ryda ni’n gwneud dim ond cadarnhau amheuon y commenters Daily Mail sy’n arthio “It’s just a made up language, whats the point…” ayb. Os nad ydi’n siannel ni ein hynain yn “gweld y pwynt”, yna pa obaith? Nid raison d’etre S4C ydi darparu cynnwys ar gyfer y di-gymraeg –  os ie,  yna mae isdeitlau yn ffordd dila iawn o fynd ati. Os gwneud rhywbeth,  ei wneud o’n iawn S4C bach- dybiwch y rhaglenni i gyd i’r Saesneg.

Gadwch i ni gael yr hyder i beidio ymddiheuro dros ein bodolaeth, ia?

 

Adolygiad : Hel llus yn y glaw

Hel Llus yn y Glaw (Cyhoeddiadau Barddas, £5.95)

 

Mae ‘na gerddi da i’w cael yn “Hel Llus yn y glaw”, cyfrol gyntaf y bardd o Lŷn a’r Caerdydd-iwr anesmwyth Gruffudd Owen. Mae na gerddi gwreiddiol, a ddelweddau ffresh. Ond fel wrth hel llus go iawn, mae angen trampian trwy gryn dipyn o frwgaij cyn cael hyd i’r ffrwyth.

Dyna heb os brif wendid y gyfrol hon. Mi fuasai hi wedi elwa ar ei chanfed o gael gwared o’r clutter cyn cael ei chyhoeddi. Y teimlad a geir yma ydi fod GO wedi taflu popeth oedd ganddo fo yn cuddio yn y ddrôr i mewn i’r gyfrol hon, heb ddethol gor-ofalus. Yndi, mae cael amrywiaeth yn beth da, a mi ydw innau’n hoffi pic a mics gymaint a neb- be nad ydw i yn ei fwynhau gymaint ydi cig oen wedi ei weini efo wine-gums, grefi a thafell o dorth frith.

Rydw i’n edmygu Gruffudd Owen fel stompiwr. Mae’n berfformiwr cryf ac yn gwybod sut i blesio torf, ond ar bapur, mae nifer o’r cerddi stompllyd hyn yn disgyn yn fflat. Dirgelwch i fi hefyd oedd pam iddo gynnwys cerddi fel ‘Zulu’, sy’n iawn yn eu cyd-destyn ond sydd yn ymddangos yn ymffrostgar ac ddim yn gwneud rhyw lawer o synnwyr o gael eu cynnwys yn y gyfrol. Roedd ‘Marwnad Pom’ yn gwneud mwy o synnwyr ar ôl clywed y cefndir ar raglen Dei Tomos, ond yn dal i ymddangos mwy fel ymarferiad nac fel darn o farddoniaeth gwerth ei rannu efo’r byd. Cerddi eraill y byddai’n well fod wedi eu hepgor fyddai y darnau o len meicro wedi eu gosod ar ffurf cerddi a grëwyd ar gyfer yr Her can cerdd.

Ond dyna ddigon am y chwyn, be felly am y ffrwyth? Mae cerddi fel ‘Dal dy Dir’, ‘Hunlun’, ‘Cymry uniaith olaf Llyn’, ‘Hel Llus yn y glaw’, ‘Dyhead’ ac ‘Y Sais o Lyn’ yn codi i dir llawer uwch yn fy nhyb i, ac yn eistedd yn eithaf anghyfforddus gyferbyn a’r cerddi a fwriedid i’w perfformio. Mae’r englyn ‘Gwion Bach’ yn agoriad effeithiol i’r gyfrol, yn cyflwyno syniadaeth ganolog(ish) y gyfrol yn syml a dirodres. Cerddi am brofiad bachgen o droi’n ddyn sydd i’w disgwyl yma.  Er fod “Ar ddibyn” yn dechrau yn addawol mae’r ergyd “…ac mae hynny’n dweud mwy amdanom ni/ nag amdanyn nhw” yn siomedig o ystrydebol, ac mae rhywun yn rhyw deimlo y byddai hi’n llwyr o fewn gallu GO i wneud yn well, yn enwedig o’i chymharu a’r englynion a ddaw nes ymlaen.

Un o gryfderau’r gyfrol ydi’r modd mae GO yn trin testunau yn ymwneud â hunaniaeth a Chymreictod heb sentimentalrwydd. Pan gyfeirir at y bwthyn bach neu fywyd y capel, mae ‘na chwerwder, eironi ac euogrwydd yn siŵr o fod yn lliwio’r ddelwedd. Nid rhyw Geiriog mo hwn. Mae’r gerdd “Llys: Neuadd Pantycelyn” yn taro hoelen ar ben perthynas y Cymry Cymraeg ifanc a’r adeilad hwnnw, heb or-ramantu: “…lle mae’r meddwl dwl yn dod/ I oractio Cymreictod.”

Mae’r ddawn yma i gyflwyno ergyd sydyn, farwol mewn englyn- ymysg y goreuon mae “Hunlun”, sy’n ddidrugaredd ei ddweud plaen, a wedyn “Cist”, sydd a’r ddelwedd o’r goriadau rhydlyd yn boenus o dlws. Anodd credu mai’r un person sy’n ysgrifennu y cerddi stomp dwl a doniol, a’r englynion tywyll hyn.

Yn neg tudalen olau’r gyfrol y dawn ni at y stwff gorau, yn fy nhyb i. Mae “Cymry uniaith olaf Llŷn” yn ymdrin yn onest a’r ysfa wrthnysig honno sydd gan gymaint o Gymry Cymraeg o gael bod yn uniaith, heb yr argyfyngau mewnol hynny sy’n dod efo dwyieithrwydd- “cael bod yn gyfan unwaith eto”. Hiwmor annisgwyl o dywyll sy’n y parodi “Pan fwyf yn hen a pharchus…” ac fel cerdd serch, mae “Hel llus yn y glaw” ymysg y tlysaf. A fynegwyd serch erioed mewn modd mor gynnil ac a wnaed yn y llinellau  hyn?

“Fe wyddwn bryd hynny,
a’th fysedd a’th wefusau’n biws
y deuem yma eto
i hel llus yn y glaw”

A wedyn dyna’r gerdd glo, “Y Sais o Lŷn” sy’n ein herio i ystyried beth yw ystyr iaith a hynaniaith, ac effaith hynny ar bwy ydym ni. Boom.

Mae yna’n sicr fwy nac un GO i’w gweld yn y gyfrol hon. Piti na fyddai Gruff y stompiwr wedi gadael i Gruff y bardd gael bod yn ganol llwyfan ar gyfer y gyfrol yma, i ni gael casgliad mwy miniog ac effeithiol.  A fyddai aros blwyddyn neu ddwy eto cyn cyhoeddi wedi sicrhau fod digon o gorff o waith ar gael fel nad oedd angen taflu holl gynnwys y ddrôr i mewn? Pwy a ŵyr.

Dawnsio ar y dibyn

Mae’r winllan dan warchae a’r gwynt yn chwibanu dan y drws. Ryda ni gam y nes at y dibyn. Hoelen arall yn yr arch, blaidd wrth y drws ayyb.

Felly mae hi’n medru teimlo weithia’ beth bynnag. Mae hi’n hawdd bod yn or-ddramatig ar ôl y misoedd o newyddion drwg ynglŷn a chyllido sefydliadau sy’n gwasanaethu’r Gymuned Gymraeg ei hiaith. Cyfres o ymosodiadau di-ball ar gonglfeini y diwylliant. S4C, y cyngor llyfrau, y llyfrgell genedlaethol, ond hefyd ar sefydliadau cymunedol lleol, ein llyfrgelloedd, a’n adnoddau cyhoeddus. Ymosodiadau o bob tu, o lywodraeth y cynulliad yn ogystal a San Steffan. Dyddia du bois bach.

Dydi’r gymuned Gymraeg ei hiaith ddim yn gymuned sydd a rhyw lawer o rym economaidd. Mae hi’n rhy fach i fod yn farchnad apelgar i gwmnïau cenedlaethol a rhyngwladol. Mae grymoedd y farchnad rydd yn ffafrio dymuniadau y mwyafrif dros y lleiafrif, ac mae’r arian yn llifo i’r pant dyfnaf. Anfantais ddwbwl y Gymraeg ydi fod y gymuned hefyd wedi ei lleoli yn un o ranbarthau tlotaf y DU. Dydi economeg ddim o’n plaid ni, ac i gynnal darpariaeth o safon Ewropeaidd yn y Gymraeg rhaid ar bres cyhoeddus. Dwi’n ail-adrodd ystrydeb, ond nid mewn punnoedd  mae mesur yr ennillion o fuddsoddiad mewn iaith.

Mae’r toriadau yma yn fygythiad i economi, diwylliant a chymunedau Cymreig. Wrth grebachu diwydianau creadigol Cymru mae’r toriadau yma’n bygwth crebachu economi wledig a threfol, a’r swyddi hynny sy’n caniatau i gynifer o Gymru Cymraeg (boed Yuppies neu ddim) aros a gweithio yn eu cymunedau. Mae’n bygwth gallu y gymuned ieithyddol i greu cynnwys safonol yn y Gymraeg, cynnwys all gystadlu gyda’r farchnad Saesneg. Byddai’n well gen i fedru dweud “cystadlu a’r farchnad fyd-eang”, ac er fod hynny i raddau yn wir hefyd, rhaid wynebu’r sefyllfa yng Nghymru mai troi at y Saesneg fyddwn ni pan fyddwn ni’n newid o S4C, neu’n rhoi’r Cymro i’r naill ochor. “Cystal a unrhywbeth yn Lloegr” ydi un o’r geiriau gorau o ganmoliaeth o hyd wrth adolygu cynnwys Cymraeg. Heb yr arian, mae safon yn siŵr o ostwng. Bydd golygyddion a chynhyrchwyr yn fwy cyndyn o gymryd risg efo stwff newydd, arbrofol a bydd y celfyddydau yng Nghymru yn aros yn eu hynfan. Er engraiffrt, mae’n amheus gen i a fydd nofel arall fel Ebargofiant yn cael ei chyhoeddi yn y byd ol-doriadau.

Da ni’n wynebu dyfodol du lle mae re-runs o Dudur Owen a’r noson Lawen, nofelau am galedi bywyd gwledig a phobol yn yfed te yn tra-arglwyddiaethu ein bywyd diwyllianol. Sownd at ein gliniau mewn cors gelfyddydol.

A na, nid dadlau o blaid cynnwys elitaidd, arbrofol ydw i- dim ond fod pob diwylliant ei angen o, fel mae nhw angen operau-sebon a diwylliant pop. Mae ei angen o, achos rhywle yn y canol rhwng noson lawen a Ebargofiant mae diwylliant poblogaidd yn bod, ddigon newydd i fod yn ffresh, difgon traddodiadol i fod yn gysurus gyfarwydd.

Persecution Complex Cymreig yntau ofn rhesymol fod ein diwylliant am gael ei ddifa?

Mae o’n ddarlun du uffernol, ond fel dwi wedi deud, mae darogan gwae yn hobi genedlaethol gan y Cymru. Mi ryda ni’n hoff iawn o gwyno pa mor ddu ydi pethe arnom ni. A ma pethe yn reit ddu. Ond tasa ni’n rhoi mwy o’r egni yr yda ni’n ei ddefnyddio yn poeni at greu, mi fyddai hi’n dipyn gwell arnom ni. Digon o feddwl am beth sy’n ein herbyn ni, beth sydd o’n plaid ni?

Mi ryda ni’n wlad ddatblygedig ac yn byw mewn cyfnod lle mae hi’n haws a rhatach nac erioed creu a rhannu cynnwys (gair hyll ond dyna ni). Rhaid i ni fynd allan a gneud pethe’n hyn, boed hynny’n ffotocopïo ffanzines llenyddol ar beiriant ffotocopïo y llyfrgell leol (os oes na un dal gennych chi!), yn recordio podcasts ar eich ffon, perfformio’ch drama abswrdaidd yn neuadd y capel, neu beintio cerddi ar glogwyni. Rhaid i ni rygnu mlaen gore fedrwn ni. Mae’r Gymraeg wedi diodde dipyn go lew dros y blynyddoedd a dod drwyddi. Efo dychymyg a dyfeisgarwch mi ddown ni drwyddi tro’ma hefyd.  Iawn, mi fydd ein gallu ni i greu cynnwys sgleiniog, swish ar gyfer y gynulleidfa ddosbarth canol, chwaethus wedi cloffi rhywfaint, on wneith gwthio chydig o egni amrwd, blêr i mewn i’r diwylliant ddim drwg i ni chwaith. Oes, mae angen cwffio i gadw yr hyn sydd gennym ni, ond mae hi’n bell o fod ar ben arnom ni. Golygyddion yn gyndyn o argraffu dy nofel wyddonias, ôl-fodernaidd, LGBT di? Argraffa hi dy hyn mewn serial ar lein. Wneid di ddim dima goch, ond roeddet ti’n gwybod hynny cyn cychwyn yn doeddet?

Mae o eisioes yn digwydd. Mae ‘na ddigonedd o bobol allan yna, sydd wedi gweld bwlch a wedi mynd ati i’w lenwi fo heb boeni am nawdd a ballu, ac yn llwyddo i neud iddo fo weithio drwy styfnigrwydd, lwc neu jest grym ewyllus.

Ofn?

Mae’r ymosodiad ym Mharis yr wythnos diwetha wedi ysgwyd Ewrop.  Mae’r rhethreg gwrth-fewnfudwyr, y rhagfarnau gwrth-Islamaidd, drama barhaus yr argyfwng ffoaduriaid a lluniau a la Vietnam o ddihirod di-wyneb mewn pijamas duon, wedi cyfuno a’r drychineb ddiweddara i greu coctel o heintus o hysteria ac arswyd.

Mae arnon ni ofn. Mae hynny’n hollol naturiol, ac yn rywbeth na allwn ni na chwaith ddylien ni ei wadu. Ond mae hi’n hanfodol ein bod ni’n rheoli’r ofn hwn, ac yn ei atal rhag rheoli ein penderfyniadau ni, neu mi ryda ni’n gwneud gwaith y terfysgwyr drostyn nhw. Achos dyna’n union oedd pwrpas yr ymosodiad ym Mharis, ac efallai fod hynny i’w weld yn ddatganiad amlwg, ond mae o i’w weld yn ffaith sy’n cael ei anwybyddu. Nid ymosodiad yn unig oedd ymosodiad nos Wener, ond perfformiad. Roedd o’n hynllefus, yr hyn ddigwyddodd yn y Batalclan yn Hollywoodaidd yn ei erchylltra graffig. Mae’r byd i gyd yn lwyfan medde’ nhw, ac roedd ymosodwyr dydd Gwener yn deallt grym theatrics i’r dim. Roedd popeth, yr amseru, y lleoliadau, y goleuo a rôl ryngweithiol y cyfryngau cymdeithasol oedd yn rhoi mynediad i ni i’r Bataclan fel oedd y gyflafan yn mynd rhagddi, roedd o i gyd wedi ei ddefnyddio i droi’r lladd yn berfformiad. Dyma immersive theatre yn ei ystyr eithafol, a’i bwrpas oedd brawychu pobl y gorllewin, eu troi yn erbyn ffoaduriaid a Mwslemiaid, a’u gwthio i wneud penderfyniadau byrbwyll ar sail emosiwn yn hytrach na rheswm. Yr hyn sydd yn rhaid i ni ystyried nawr ydi ein rôl ni, y ‘gynulleidfa’ oedd yn dyst i hyn i gyd, yng ngweddill y cynhyrchiad. Achos ryda ni wedi cyrraedd yr act nesaf rŵan, a ni sy’n cyfarwyddo yr act yma.

Hyd yn hyn, yr oll yda ni wedi llwyddo i’w wneud ydi lluosogi bwriad y terfysgwyr trwy ledu ofn. Dyna mae’r wasg a’r llywodraeth yn ei wneud trwy or-ymateb, ac achosi panig a braw di-angen, sef ymddwyn fel uchelseinyddion i fwriadau terfysgwyr. Y mwyaf o ofn sydd arnom ni, y mwyaf afresymol a byrbwyll fydd ein penderfyniadau. Rhaid i ni drio bod yn rhesymegol. Yndi, mae ymosodiadau terfysgol yn frawychus, ond mae marw mewn damwain car yn frawychus hefyd, a llawer mwy tebygol o ddigwydd. Eto’i gyd da ni’n dal i yrru ceir.

Ond mae rheswm arall dros reoli’n hofn heblaw am i wrthwynebu bwriadau y terfysgwyr, a hynny er lles ein democratiaeth. Mae’n hanfodol nad yda ni’n gadael i’n hofn achosi i ni wneud  penderfyniadau gwael ynglŷn a’r cydbwysedd rhwng diogelwch a rhyddid.

Fyddai fawr neb call yn dadlau fod rhyddid yn absoliwt. Mae na adegau pendant lle mae angen cyfyngu ar ein rhyddfreiniau er mwyn gwarchod bywydau. Dydi rhyddfynegiant fawr o ddefnydd i gorff marw. Mae mesurau diogelwch yn bwysig, ac mae na reswm pam fod gan y rhanfwyaf o ddemocratiaethau gymalau cyfansoddiadol i ganiatáu mesurau arbennig i warchod ei thrigolion mewn cyfnodau o berygl, a hynny o fewn strwythurau democrataidd, ond mae mwy i ddemocratiaeth na chyfansoddiad a phleidlais achlysurol. Dyletswydd dinasyddion ydi herio’r llywodraeth, trwy’r wasg, trwy eu haelodau seneddol, a thrwy’r cyfryngau. Mae’r herio yma yn ran canolog o strwythur pob democratiaeth, ac yn hanfodol i’w ffyniant.

Mae’r wasg a’r cyfrwyngau wedi bod yn syndod o dawel ynglŷn a’r mesurau arbennig sydd wedi eu cymryd yn Ffrainc a Gwlad Belg. Mae Ffrainc mewn stad rhannol-barhaol o argyfwng, gyda terfyn amwys ac anfesuradwy, ac mae Brwsel yn ymdebygu fwyfwy i olygfa allan o Call of Duty. Mae’n bur debyg fod hyn am resymau digon teilwng o ran anghenion diogelwch. Ond rhaid i ni gwestiynu hynny. Mae’n ddyletswydd arnom ni i ofyn beth yw’r cyfiawnhad tros y mesurau hyn, i ofyn a ydyn nhw’n gymesur i’r bygythiad, ydy’n nhw’n angenrheidiol ac yn effeithiol. Mae’r gofyn yn bwysicach na’r ateb, gan mai’r holi sy’n atal llywodraethau rhag mynd dros ben llestri. Mae’r tawelwch o gylch y mater yn frawychus.  Oes gennym ni gymaint o ofn nes fod ein dymuniad i deimlo breichiau cryf y wladwriaeth yn gafael amdanon ni’n gysurlon yn ein hatal rhag eu herio?

Gadwch i ni feddwl yn ôl at yr ymosodiad arall oedd yn nodweddiadol am ei naws berfformiadol. Defnyddiodd ymosodiad 9/11 yr awyr gyfan fel canfas. Ac arweiniodd yr ymateb hysterical a parodrwydd gan boblogaeth y gorllewin i dderbyn rhethreg gwarchodol y llywodraethau, ac at ganlyniadau llawer gwaeth yn y pendraw. Yn rhannol oherwydd ymateb y gorllewin yn 2001 yr yda ni’n wynebu y sefyllfa bresennol. Ers 2001 ryda ni wedi gweld sefydlu deddfwriaethau fel y Patriot act, twf blanket surveillance a cilio pellach ar ffiniau preifatrwydd. Ryda ni wedi gweld sefydlu Guantanamo Bay, scandal yr NSA ayb. Er mai yn America yn bennaf gwelwyd hyn, mae’r effaith wedi bod yn amlwg yn Ewrop hefyd, a welwn ni ddim dychwelyd i’r dyddiau cyn-2001.

Gadwch i ni gofio hyn wrth ymateb i ymosodiadau Paris.

 

 

 

 

Democratiaeth aba

Yr wythnos dwytha, EVEL (English Votes for English Laws) oedd hi, yr wythnos yma ryda ni am ail wampio tŷ’r arglwyddi. Yndi, mae llywodraeth San Steffan yn cadw’n brysyr. O fewn ail dymor Cameron fel Prif Weinidog mae Prydain yn wynebu’r posibilrwydd o rai o’r newidiadau mwyaf i’w threfniannau llywodraethol ers datganoli, rhwng EVEl, y posibilrwydd o adael Ewrop a’r anniddigrwydd cynyddol efo Tŷ’r Arglwyddi.

Mae’r broblem ddiweddara, mae’n debyg, yn codi o’r ffaith i Dŷ’r Arglwyddi wneud fwy neu lai yr hyn mae nhw i fod i wneud. Un o swyddogaethau tŷ’r arglwyddi yw archwilio deddfau a mesyrau a’i dychwelyd i dy’r cyffredin i’w hail-ystyried os oes na broblem. Yn achos y torriadau i Gredydau Treth arfaethedig, daethpwyd o hyd i broblem, a gyrrwyd y cynnigion yn ôl. Sylwer nad difa’r cynnigion a wnaed, er yn achos offerynnau statudol fel y toriad yma, mae gan Dŷ’r Arglwyddi y gallu i wneud hynny. Ar sail canfyddiadau adroddiad yr Institute for Fiscal Studies sy’n awgrymu y byddai’r toriadau yn costio £1,300 y flwyddyn i 3.3milliwn o deuluoedd, rhoddwyd stop dros dro ar y cynlluniau nes fod cynllun tair-mlynedd wedi ei greu i roi help arianol i’r rhai sy’n cael eu heffeithio gan y toriadau, a nes fod adroddiad wedi ei lunio yn ymateb i ddadansoddiad yr IFS o effaith y toriadau. Afresymol?

Ymateb y llywodraeth ydi bygwth cyfyngu ymhellach ar rymoedd Tŷ’r Arglwyddi, syniad sydd ddim yn amhoblogaidd o gofio mai siambr llawn arglwyddi heb eu hethol ydi hi, cast o filiwnyddion, cyn-wleidyddion, cynrychiolwyr eglwysig, ac unigolion miscellaneous eraill. Tydi hoffter y cyhoedd Prydeinig o arweinwyr anetholedig ddim yn ymestyn o Balas Buckingham i dy’r arglwyddi yn anffodus, ac mi fyddai hi’n anodd i unrhyw un wrthwynebu fasiwn bolisi gan y llywodraeth. Hwre, democratiaeth!

Wel, bron. Y broblem ydi, tydi cael ail siambr effeithiol ddim yn syniad cynddrwg a hynny yn y bôn. Does gan Brydain ddim cyfansoddiad na llys cyfansoddiadol; mae gan y gangen weithredol lawer rym tros y gangen ddeddfwriaethol; Unwaith mae’n cael ei ethol, mae Prif Weinidog Prydain yn foi pwerys iawn. Prif arf y bobl yn erbyn y llywodraeth ydi’n gallu ni, trwy’r wrthblaid, yn y wasg, ac ia, Tŷ’r Arglwyddi, i herio’r Prif Weinidog a’i gabinet.

Wrth gwrs, mae cael cydbwysedd rhwng grym y llywodraeth a grym y ‘Checks and Balances”. Mae America yn enghraifft berffaith o wlad sydd wedi mynd fymryn yn rhy bell wrth gyfyngu ar rym y llywodraeth, i’r pwynt lle gall llywodraethu ddod fwy neu lai i stop am flynyddoedd os na all y Tŷ, Senedd a’r arlywyddiaeth gyd-weithio. Yn ymarferol mae angen i un siambr fod yn oruwch na’r llall, ond mae’n rhaid cael strwythur sy’n galluogi deialog, nid un sy’n creu yes-men. Fel arall waeth i ni jest sdicio’r cwn bach churchil ‘na yn nhy’r arglwyddi i fynd “yes-yes-yes” drwy’r dydd. Mae angen i Dŷ’r Arglwyddi fedru herio Tŷ’r cyffredin, a’r unig ffordd iddi wneud hynny efo hygrededd a chyfreithlondeb yng ngolwg y bobl ydi trwy weddnewid y siambr, boed hynny trwy ei gwneud hi’n etholedig, yn bwyllgor o arbennigwyr neu’n dynnu enwau pobol allan o het, unrhywbeth heblaw’r cyfaddawd trwsgwl rhwng ffiwdaliaeth a moderniaeth ac ydi’r siambr bresennol.

Does dim angen i ni gael hawliau second amendment i atal llywodraeth rhag troi yn deyrn. Yn achos y toriadau i gredydau treth, mae Tŷ’r Arglwyddi wedi gwneud yn union be mae o fod i wneud (yn ogystal a chodi cwilidd ar George Osborne. Penderfynwch chi beth oedd y pechod mwya). Bechod nad oes ganddi hi goes i sefyll arni yn ddemocrataidd.

Be, Drafft Bill Cymru yn siomedig? ‘Da chi ‘rioed yn deud!

Dwi’m yn siŵr faint o egni mae rhywun yn medru ei roi mewn i fod yn flin am rywbeth sydd ddim yn syndod o gwbwl. Oes yna unrhyw un wir wedi synnu efo cynnwys y Bill Drafft Cymru (sôn am enw trwsgl)? I fod wedi siomi, rhaid eich bod chi wedi disgwyl rhywbeth gwell. Y teimlad cryfaf alla i ddychmygu neb yn ei deimlo mewn ymateb i’r cyhoeddiad yma ydi diflastod efo’r holl broses hirwyntog.

Difyr ydi gwylio arweinwyr y pleidiau yn datgan ei gwrthwynebiad i’r bill fel llefarwyr mewn steddfod bentre. Leanne yn ail-adrodd y linell arferol am ‘sarhad’ a Cymru fel ‘cenedl eilradd’, mewn datganiad llawn cyhuddiadau amwys ac anodd eu mesur.

Roedd Carwyn yntau i weld wedi exceitio braidd, yn darogan gwae a rhywbeth oedd o’n ei alw’n “immense constitutional crisis”. Rywun gael mwg o horlics i’r creadyr.

Mae pawb yn gutted fod y bil mor wantan. Mi fyddwn ni’n cael y fraint o fedru newid enw’r Cynulliad (er, dwn i ddim beth fyddai eu hymateb nhw petau ni’n newid yr enw i “Llywodraeth Genedlaethol Gweriniaeth Annibynnol Cymru”), ac mi gawn ni edrych ar ôl y gwaith siwej a’r taxis, fel rhyw gyngor sir gor-bwerys. Y newid mwyaf arwyddocal mae’n siŵr ydi’r newid i’r sustem materion wedi eu cadw, fydd yn creu mwy o eglurdeb (gobeithio) ynglŷn a pha faterion fydd wedi eu datganoli. Hynny, a’r ffaith, yn ol y Pleidiau yng Nghaerdydd y bydd geiriad y bil yn golygu de-fact veto Seisnig tros ddeddfau Cymreig.

I fod yn deg i Loegr, mae’r Bill Cymru newydd yn un gwbwl resymol yn wleidyddol. Mi ryda ni trwy ddatganoli wedi dewis gwahaniaethu’n diddordebau ar sail tiriogaethol a chenedlaethol, a hynny ar gynsail y ffaith fod gennym ni fuddianau gwahanol. Tra fod gan lywodraeth Lloegr y gallu i atal Cymru rhag rhoi buddianau Lloegr mewn peryg, mae hi’n gwbwl rhesymol fod Lloegr yn ceisio gwneud hynny. Pa wladwriaeth werth ei halen fyddai’n wirfoddol roi’r grym i lywodraeth arall allu bygwth eu buddiannau?

Y gwir ydi fod San Steffan mewn sefyllfa anghyffyrddys o ran datganoli pŵer. Mae’n ymddangos wrth roi grym i’r Alban eu bod nhw wedi rhoi modfedd a’r Alban wedi cymryd llath, tra ar y llaw arall yng Nghatalonia tydi  polisi Madrid o wrthod cyfaddawdu ar fater Calanunya heb eu helpu nhwythau chwaith. Does na’m ennill i’w weld.

Ar ol ffiasgo’r Alban tydi’r Toriaid ddim eisiau hybu datganoli, ac  mae’n ymddangos mae polisi o gadernid sydd am weithio orau i warchod buddianau San Steffan. Mwy o rym neu llai o rym, mae’r ymateb yng Nghymru yn parhau yn llygoer, a heb wasg rydd, annibynnol, safonol i addysgu a chynnal trafodaeth tydi deffroad ddim yn edrych yn debygol. Mae’r status quo yn weddol gadarn, efo chwildro a la’r SNP yn annhebygol. Pa fantais sydd yna i San Steffan dros roi mwy neu llai o rym i Gaerdydd? Does gen lywodraeth Doriaid ddim llawer o bleidleisiau i’w colli yma, a wneith pandran i’r blaid Lafur yng Nghaerdydd ddim ennill unrhyw bleidleisiau iddyn nhw chwaith. Gan nad ydi’r blaid doriaidd yn debygol fyth o gael grym yn y cynulliad, dydi’r ysgogiad yna, sydd fymryn cryfach i’r blaid Lafur ddim yn mynd i fod yn eu gyrru nhw chwaith. Dwn i ddim be ydi barn yr etholaeth Seisnig ar gynyddu datganoli Cymreig, ond dwi’m yn meddwl y bydd o’n ‘vote-winner’ i neb. Mae paragraff agoriadol y rhagair y drafft yn adrodd cyfrolau am fwriad y bil:

“Mae’r Llywodraeth Un Genedl hon wedi ymrwymo i greu Cymru gryfach mewn Teyrnas Unedig gref a llwyddiannus. Rydym yn benderfynol o sicrhau bod pobl Cymru’n cael setliad datganoli clir a fydd yn para’n hir.”

Dyna’i deud hi’n reit glir, mi ryda chi’n ran o’r DU, yn ranbarth nid cenedl, a dyna ddiwedd y mater.

Y pwynt yn fama ydi mai naif ydi unrhyw un sy’n mynegi siom na fyddai llywodraeth San Steffan, heb orfodaeth neu fantais amlwg yn dewis datganoli grym yn wirfoddol. Nid buddianau Cymru ydi’r flaenoriaeth. Mi ryda ni’n gwybod hynny ers canrifoedd. Os oedd angen cael ein hatgoffa o hynny, onid ydi penblwydd Tryweryn yr wythnos yma yn darlunio hynny yn glir? Faint saffach ydi buddianau Cymru hanner canrif yn ddiweddarach. Os am warchod ein buddianau, rhaid i ni weithio drostyn nhw ein hynain, a peidio eu disgwyl nhw’n rhodd gan San Steffan.

***

Yn y cyfamser, mae’r nonsens ag ydi’r cynllun “English votes for English laws” wedi cael eu gymeradwyo gan dŷ’r cyffredin. Wir yr rŵan, bron na fydde chi’n meddwl fod y llywodraeth yma eisiau i Brydain gael ei thorri i fyny!

Dwi off i ddarllen Lenin’s theory of Imperialism ac i grio dros dy nghawl cenin. Nos dawch.

Be ddigwyddodd i’r geiriau?

Mae rhaid mod i wedi methu’r memo diwethaf gan yr Oxford English Dictionary ynglyn a newid ystyr y gair ‘hiliaeth’. Rydw i, er mawr cwilidd wedi bod yn llafurio dan y camargraff mai gair yn cyfeirio at ragfarn, gwahaniaethu neu elyniaeth tuag at berson o hil wahanol, yn seiliedig ar y gred fod hil yn gwneud unigolyn yn israddol, oedd hiliaeth. Y diffiniad newydd ydi “unrhyw un sy’n deud unrhyw beth cas, creulon neu sarhaus am unrhywun, ar ba bynnag sail”. Gweler, er engraifft yr erthygl hon ar y bbc, yn gofyn a yw cartwn sarhaus o ffoadur Syriaidd yn hiliol

“I want to live a safe and clean life, eat gourmet food, go out, wear pretty things, and live a luxurious life… all at the expense of someone else,” reads the text on the illustration above. “I have an idea. I’ll become a refugee.” –BBC, 2015

Yn ol y diffiniad traddodiadol, yr ateb i’r cwestiwn a ydi hyn yn hiliol ydi nac ydi siwr. Yn ol yr hyn dwi’n ei ddeallt o’r erthygl (Tydi fy Siapanieg i ddim cweit ddigon da i ddarllen y testyn gwreiddiol) ymosod ar yr eneth ar sail y ffaith ei bod hi’n ffoadur mae’r cartwn, nid am ei bod hi o Syria. A hyd y gwn i, tydi ‘Ffoadur’ ddim eto yn cyfri fel hil, er mor amheus y term. Mae hi’n wir fod sail y cartwn, sef cyffredinoli a chasau ar sail rhagfarn yn debyg i sail hiliaeth. Ond nid canfyddiad o Syriaid fel hil israddol ydi sail y rhagfarnau hyn, a dyna’r pwynt allweddol. Mae o’n gartwn afiach am ddigon o resymau teilwng, heb orfod swingio’r R-word o gwmpas.

Mae’n debyg ein bod ni, mewn oes o soundbites a symlder wedi anghofio am bethau fel cynildeb ystyr a manwl gywirdeb. Pam chwilio am air priodol pan y gwnaiff gweiddi’r gair “hiliaeth” y tro i dynnu sylw’r lluoedd at yr anghyfiawnder dan sylw? Pam yn wir wahaniaeth rhwng unrhyw fath o ragfarn?

Rhagfarn. Dyma’r gair allweddol. Mae na gymaint o wahanol arlliwiau o ragfarn. Hiliaeth, sexism, homophobia, anti-Semitism, misogyny, misandry, mae hi’n restr hirfaith. Ac mae na reswm pam fod pob un o’r termau hyn yn bodoli. Mae na bwer mewn geiriau. Mae rhagfarn yn air gwan. Mae o’n cael ei ddefnyddio i ddisgrifio pob dim, o fy nrwgdybieth personol i o drigolion Llanuwchllyn hyd at hil-laddiad graddfa mor eang nes ei fod o tu hwnt i amgyffred, ac mae’r cyffredinoldeb yma yn ei wneud o’n air gwan. Mae hiliaeth ar y llaw arall yn air cryf. Dyma air sy’n dwyn i’r cof erchyllterau deddfau Jim Crow a lynch mobs, deddfau Neurenburg a Kristlnacht, Srebrenica a Žepa, a therfysg Gujarat. Grym y gair sy’n ei wneud o’n arf mor allweddol wrth ymladd yn erbyn trais yr heddlu tuag at hogia du yn America, ac wrth wrthwynebu naratifs gwrth-Islamaidd yn y DU. Gwae ni rhag dwyn grym y gair.

Ond mae na  reswm arall pam fod angen defnyddio’r gair hwn yn gyfrifol. Pob tro yr yda ni’n defnyddio’r gair “hiliaeth” i ddisgrifio gweithred neu agwedd sy’n ffiaidd, ond sydd ddim wirioneddol yn hiliol, mi ryda ni yn tansilio y gwir reswm pam fod y weithred neu’r agwedd honno’n ffiaidd. Trwy ei gam enwi ryda ni’n ei wneud yn anoddach i’w ymadd a’i adnabod, ac yn anoddach i’w wrthwynebu.

Gadewch i ni fynd yn ol at y cartwn Siapaniaidd. Mae na ddigon o resymau teilwng tros ei alw’n ffiaidd, fel ei agwedd Xenophobaidd, ei agwedd sinigaidd tuag at bobol mewn angen, y dirmyg cyffredinol tuag at ein cyd-ddyn. Tebyg iawn i hiliaeth, dwi’n cyfadde, ond mae’r diafol yn y manylion, chwedl y Sais. Mae’n gallu ni i ymladd y drygioni yma yn dibynnu i raddau helaeth ar ein gallu ni i’w henwi, ac felly eu hadnabod nhw. The pen is mightier than the sword medde nhw- a be mae’r feiro honno yn sgwennu ond geiriau?