Adolygiad : Hel llus yn y glaw

Hel Llus yn y Glaw (Cyhoeddiadau Barddas, £5.95)

 

Mae ‘na gerddi da i’w cael yn “Hel Llus yn y glaw”, cyfrol gyntaf y bardd o Lŷn a’r Caerdydd-iwr anesmwyth Gruffudd Owen. Mae na gerddi gwreiddiol, a ddelweddau ffresh. Ond fel wrth hel llus go iawn, mae angen trampian trwy gryn dipyn o frwgaij cyn cael hyd i’r ffrwyth.

Dyna heb os brif wendid y gyfrol hon. Mi fuasai hi wedi elwa ar ei chanfed o gael gwared o’r clutter cyn cael ei chyhoeddi. Y teimlad a geir yma ydi fod GO wedi taflu popeth oedd ganddo fo yn cuddio yn y ddrôr i mewn i’r gyfrol hon, heb ddethol gor-ofalus. Yndi, mae cael amrywiaeth yn beth da, a mi ydw innau’n hoffi pic a mics gymaint a neb- be nad ydw i yn ei fwynhau gymaint ydi cig oen wedi ei weini efo wine-gums, grefi a thafell o dorth frith.

Rydw i’n edmygu Gruffudd Owen fel stompiwr. Mae’n berfformiwr cryf ac yn gwybod sut i blesio torf, ond ar bapur, mae nifer o’r cerddi stompllyd hyn yn disgyn yn fflat. Dirgelwch i fi hefyd oedd pam iddo gynnwys cerddi fel ‘Zulu’, sy’n iawn yn eu cyd-destyn ond sydd yn ymddangos yn ymffrostgar ac ddim yn gwneud rhyw lawer o synnwyr o gael eu cynnwys yn y gyfrol. Roedd ‘Marwnad Pom’ yn gwneud mwy o synnwyr ar ôl clywed y cefndir ar raglen Dei Tomos, ond yn dal i ymddangos mwy fel ymarferiad nac fel darn o farddoniaeth gwerth ei rannu efo’r byd. Cerddi eraill y byddai’n well fod wedi eu hepgor fyddai y darnau o len meicro wedi eu gosod ar ffurf cerddi a grëwyd ar gyfer yr Her can cerdd.

Ond dyna ddigon am y chwyn, be felly am y ffrwyth? Mae cerddi fel ‘Dal dy Dir’, ‘Hunlun’, ‘Cymry uniaith olaf Llyn’, ‘Hel Llus yn y glaw’, ‘Dyhead’ ac ‘Y Sais o Lyn’ yn codi i dir llawer uwch yn fy nhyb i, ac yn eistedd yn eithaf anghyfforddus gyferbyn a’r cerddi a fwriedid i’w perfformio. Mae’r englyn ‘Gwion Bach’ yn agoriad effeithiol i’r gyfrol, yn cyflwyno syniadaeth ganolog(ish) y gyfrol yn syml a dirodres. Cerddi am brofiad bachgen o droi’n ddyn sydd i’w disgwyl yma.  Er fod “Ar ddibyn” yn dechrau yn addawol mae’r ergyd “…ac mae hynny’n dweud mwy amdanom ni/ nag amdanyn nhw” yn siomedig o ystrydebol, ac mae rhywun yn rhyw deimlo y byddai hi’n llwyr o fewn gallu GO i wneud yn well, yn enwedig o’i chymharu a’r englynion a ddaw nes ymlaen.

Un o gryfderau’r gyfrol ydi’r modd mae GO yn trin testunau yn ymwneud â hunaniaeth a Chymreictod heb sentimentalrwydd. Pan gyfeirir at y bwthyn bach neu fywyd y capel, mae ‘na chwerwder, eironi ac euogrwydd yn siŵr o fod yn lliwio’r ddelwedd. Nid rhyw Geiriog mo hwn. Mae’r gerdd “Llys: Neuadd Pantycelyn” yn taro hoelen ar ben perthynas y Cymry Cymraeg ifanc a’r adeilad hwnnw, heb or-ramantu: “…lle mae’r meddwl dwl yn dod/ I oractio Cymreictod.”

Mae’r ddawn yma i gyflwyno ergyd sydyn, farwol mewn englyn- ymysg y goreuon mae “Hunlun”, sy’n ddidrugaredd ei ddweud plaen, a wedyn “Cist”, sydd a’r ddelwedd o’r goriadau rhydlyd yn boenus o dlws. Anodd credu mai’r un person sy’n ysgrifennu y cerddi stomp dwl a doniol, a’r englynion tywyll hyn.

Yn neg tudalen olau’r gyfrol y dawn ni at y stwff gorau, yn fy nhyb i. Mae “Cymry uniaith olaf Llŷn” yn ymdrin yn onest a’r ysfa wrthnysig honno sydd gan gymaint o Gymry Cymraeg o gael bod yn uniaith, heb yr argyfyngau mewnol hynny sy’n dod efo dwyieithrwydd- “cael bod yn gyfan unwaith eto”. Hiwmor annisgwyl o dywyll sy’n y parodi “Pan fwyf yn hen a pharchus…” ac fel cerdd serch, mae “Hel llus yn y glaw” ymysg y tlysaf. A fynegwyd serch erioed mewn modd mor gynnil ac a wnaed yn y llinellau  hyn?

“Fe wyddwn bryd hynny,
a’th fysedd a’th wefusau’n biws
y deuem yma eto
i hel llus yn y glaw”

A wedyn dyna’r gerdd glo, “Y Sais o Lŷn” sy’n ein herio i ystyried beth yw ystyr iaith a hynaniaith, ac effaith hynny ar bwy ydym ni. Boom.

Mae yna’n sicr fwy nac un GO i’w gweld yn y gyfrol hon. Piti na fyddai Gruff y stompiwr wedi gadael i Gruff y bardd gael bod yn ganol llwyfan ar gyfer y gyfrol yma, i ni gael casgliad mwy miniog ac effeithiol.  A fyddai aros blwyddyn neu ddwy eto cyn cyhoeddi wedi sicrhau fod digon o gorff o waith ar gael fel nad oedd angen taflu holl gynnwys y ddrôr i mewn? Pwy a ŵyr.

Elements

Tydw i ddim yn sgwennu yn Saesneg yn amal iawn, ond pan ddaeth y gwahoddiad i sgwennu cerdd ar gyfer y prosiect yma doeddwn i methu dweud na!

Cerwch i sbio ar fwy o waith y sinematograffydd Bernat Eguiluz, o Farselona,  yn fama: http://bernateguiluz.com/ mae na stwff hollol lysh yna!

Dawnsio ar y dibyn

Mae’r winllan dan warchae a’r gwynt yn chwibanu dan y drws. Ryda ni gam y nes at y dibyn. Hoelen arall yn yr arch, blaidd wrth y drws ayyb.

Felly mae hi’n medru teimlo weithia’ beth bynnag. Mae hi’n hawdd bod yn or-ddramatig ar ôl y misoedd o newyddion drwg ynglŷn a chyllido sefydliadau sy’n gwasanaethu’r Gymuned Gymraeg ei hiaith. Cyfres o ymosodiadau di-ball ar gonglfeini y diwylliant. S4C, y cyngor llyfrau, y llyfrgell genedlaethol, ond hefyd ar sefydliadau cymunedol lleol, ein llyfrgelloedd, a’n adnoddau cyhoeddus. Ymosodiadau o bob tu, o lywodraeth y cynulliad yn ogystal a San Steffan. Dyddia du bois bach.

Dydi’r gymuned Gymraeg ei hiaith ddim yn gymuned sydd a rhyw lawer o rym economaidd. Mae hi’n rhy fach i fod yn farchnad apelgar i gwmnïau cenedlaethol a rhyngwladol. Mae grymoedd y farchnad rydd yn ffafrio dymuniadau y mwyafrif dros y lleiafrif, ac mae’r arian yn llifo i’r pant dyfnaf. Anfantais ddwbwl y Gymraeg ydi fod y gymuned hefyd wedi ei lleoli yn un o ranbarthau tlotaf y DU. Dydi economeg ddim o’n plaid ni, ac i gynnal darpariaeth o safon Ewropeaidd yn y Gymraeg rhaid ar bres cyhoeddus. Dwi’n ail-adrodd ystrydeb, ond nid mewn punnoedd  mae mesur yr ennillion o fuddsoddiad mewn iaith.

Mae’r toriadau yma yn fygythiad i economi, diwylliant a chymunedau Cymreig. Wrth grebachu diwydianau creadigol Cymru mae’r toriadau yma’n bygwth crebachu economi wledig a threfol, a’r swyddi hynny sy’n caniatau i gynifer o Gymru Cymraeg (boed Yuppies neu ddim) aros a gweithio yn eu cymunedau. Mae’n bygwth gallu y gymuned ieithyddol i greu cynnwys safonol yn y Gymraeg, cynnwys all gystadlu gyda’r farchnad Saesneg. Byddai’n well gen i fedru dweud “cystadlu a’r farchnad fyd-eang”, ac er fod hynny i raddau yn wir hefyd, rhaid wynebu’r sefyllfa yng Nghymru mai troi at y Saesneg fyddwn ni pan fyddwn ni’n newid o S4C, neu’n rhoi’r Cymro i’r naill ochor. “Cystal a unrhywbeth yn Lloegr” ydi un o’r geiriau gorau o ganmoliaeth o hyd wrth adolygu cynnwys Cymraeg. Heb yr arian, mae safon yn siŵr o ostwng. Bydd golygyddion a chynhyrchwyr yn fwy cyndyn o gymryd risg efo stwff newydd, arbrofol a bydd y celfyddydau yng Nghymru yn aros yn eu hynfan. Er engraiffrt, mae’n amheus gen i a fydd nofel arall fel Ebargofiant yn cael ei chyhoeddi yn y byd ol-doriadau.

Da ni’n wynebu dyfodol du lle mae re-runs o Dudur Owen a’r noson Lawen, nofelau am galedi bywyd gwledig a phobol yn yfed te yn tra-arglwyddiaethu ein bywyd diwyllianol. Sownd at ein gliniau mewn cors gelfyddydol.

A na, nid dadlau o blaid cynnwys elitaidd, arbrofol ydw i- dim ond fod pob diwylliant ei angen o, fel mae nhw angen operau-sebon a diwylliant pop. Mae ei angen o, achos rhywle yn y canol rhwng noson lawen a Ebargofiant mae diwylliant poblogaidd yn bod, ddigon newydd i fod yn ffresh, difgon traddodiadol i fod yn gysurus gyfarwydd.

Persecution Complex Cymreig yntau ofn rhesymol fod ein diwylliant am gael ei ddifa?

Mae o’n ddarlun du uffernol, ond fel dwi wedi deud, mae darogan gwae yn hobi genedlaethol gan y Cymru. Mi ryda ni’n hoff iawn o gwyno pa mor ddu ydi pethe arnom ni. A ma pethe yn reit ddu. Ond tasa ni’n rhoi mwy o’r egni yr yda ni’n ei ddefnyddio yn poeni at greu, mi fyddai hi’n dipyn gwell arnom ni. Digon o feddwl am beth sy’n ein herbyn ni, beth sydd o’n plaid ni?

Mi ryda ni’n wlad ddatblygedig ac yn byw mewn cyfnod lle mae hi’n haws a rhatach nac erioed creu a rhannu cynnwys (gair hyll ond dyna ni). Rhaid i ni fynd allan a gneud pethe’n hyn, boed hynny’n ffotocopïo ffanzines llenyddol ar beiriant ffotocopïo y llyfrgell leol (os oes na un dal gennych chi!), yn recordio podcasts ar eich ffon, perfformio’ch drama abswrdaidd yn neuadd y capel, neu beintio cerddi ar glogwyni. Rhaid i ni rygnu mlaen gore fedrwn ni. Mae’r Gymraeg wedi diodde dipyn go lew dros y blynyddoedd a dod drwyddi. Efo dychymyg a dyfeisgarwch mi ddown ni drwyddi tro’ma hefyd.  Iawn, mi fydd ein gallu ni i greu cynnwys sgleiniog, swish ar gyfer y gynulleidfa ddosbarth canol, chwaethus wedi cloffi rhywfaint, on wneith gwthio chydig o egni amrwd, blêr i mewn i’r diwylliant ddim drwg i ni chwaith. Oes, mae angen cwffio i gadw yr hyn sydd gennym ni, ond mae hi’n bell o fod ar ben arnom ni. Golygyddion yn gyndyn o argraffu dy nofel wyddonias, ôl-fodernaidd, LGBT di? Argraffa hi dy hyn mewn serial ar lein. Wneid di ddim dima goch, ond roeddet ti’n gwybod hynny cyn cychwyn yn doeddet?

Mae o eisioes yn digwydd. Mae ‘na ddigonedd o bobol allan yna, sydd wedi gweld bwlch a wedi mynd ati i’w lenwi fo heb boeni am nawdd a ballu, ac yn llwyddo i neud iddo fo weithio drwy styfnigrwydd, lwc neu jest grym ewyllus.

Brenines y llyfrau antur

Flwyddyn nesa mi fydd hi’n 50 mlynedd ers marw Elizabeth Watkin-Jones, ond dwi heb glywed unrhyw son am gynlluniau i ddathlu ei gwaith hi. Mi fyddwn ni wedi rhedeg allan o falŵns ar ôl dathlu cymaint ar T.Llew i ddathlu EW-J dwi’n ofni. Felly dwi am ei dathlu hi yn fama, jest i fod yn wahanol.

Doeddwn ni ddim yn cin ar stwff T.Llew pan oeddwn i’n iau, a dwi ddim yn dweud hynny er mwyn trio tynnu oddi ar fawredd T.Llew o gwbwl. Fedrai wir werthfawrogi ei gyfraniad o i lenyddiaeth plant Cymru, ond doedd o jest ddim at fy chwaeth i. Maddeuwch imi’ nghyfeilorni, ond hogan Elizabeth Watkin-Jones oeddwn i.

Dwi ddim yn cofio lle cefais i fy nghopi o treuliedig o Luned Bengoch, ond dwi’n amau mai Tenevous Caernarfon oedd o. (Roedd fano wastad yn le da am lyfrau Cymraeg ail-law yn Dre- dim o’r paper-back romances ‘na oedd yn llenwi silffoedd y Groes Goch a British Heart.). Mi wirionais i yn llwyr- doeddwn i heb ddarllen dim byd tebyg yn y Gymraeg o’r blaen. Yn Saesneg mi ro’n i’n darllen llyfrau fel nofelau Alice Turner Curtis a’i arwresau ffrogedig o ryfel annibyniaeth America (mae gen i stori drasig yn ymwneud a chopi argraffiad cyntaf prin o “Little Maid of Bunker Hill a jel pen binc..), neu anturiaethau merched Ann Rinaldi a Elizabeth George Speare yn y rhyfel Cartref a’r rhyfel Ffrangeg-ac-Indiaidd. Straeon lle roedd merched ifanc, 10-14 oed yn ymgymryd ac anturiaethau cyffroes a pheryglus, gan gyflawni gorchestau fyddai’n newid cwrs hanes, mewn ffyrdd bychain. Roedd Luned Bengoch fel y llyfrau yma ond yn well, am ei bod wedi ei lleoli yn y Gymru hanesyddol (gan gofio fod hanes Cymru yn brin fel cyraints mewn brechdan ham ar sylabus ysgolion Cymru..). ‘Crych’ oedd fy hoff air i am flwyddyn gron ar ôl darllen y llyfr, ac mi benderfynais i yn y fan a’r lle byddwn i’n galw fy mhlentyn cynta yn ‘Luned’. O fanno wedyn dyma lowcio y lleill fel gast newynog, gan ei hail ddarllen nhw drosodd a throsodd.

Mae prif-gymeriadau benywaidd, anturus dipyn prinnach mewn llenyddiaeth plant Cymraeg nac ydyn nhw yn y canon Saesneg cyfatebol (neu o leia mi roedd hynny’n wir 5-10 mlynedd yn ol pan o’n i’n darllen llenyddiaeth plant yn weddol reolaidd). Lle roedd yna gyfoeth o arwresau benywaidd Saesneg i’w heilynu (ydi hwnna’n air?), alla i ddim cofio fawr ddim ohonyn nhw yn y Gymraeg. Bosib fod hynny am fod cymaint o lenyddiaeth plant yn y Gymraeg yn cael ei gomisiynu i ffitio proffil penodol, a fod prinder o fechgyn yn darllen a fod cymeriadau benywaidd yn switch-off iddyn nhw mae’n debyg. Crincs. Ond rhaid cofio fod darllen yn rhoi mwy na dim ond y sgil o ffurfio geiriau o lythrennau i ni. Mae’r hyn yr yda ni’n ei ddarllen yn ifanc (ac wedyn pan yn hyn) yn siapio’n byd-olwg, ein hynaniaeth a’n disgwyliadau ni mewn bywyd. Heb arwresau yn ogystal ac arwyr, ryda ni’n llwgu ein merched ifanc o’r cyfle i ddychmygu eu hunain fel arwresau. Dyma’r rhodd roddodd llyfrau Elizabeth Watkin-Jones i mi.

Erbyn hyn mae’r nofelau allan o brint,   ac siopau elysen a stondinau ail-law steddfod ydi’r llefydd gora i ddod o hyd iddyn nhw. Ond a’r dolig yn prysyr ddod, mi allech chi wneud yn waeth na llithro un o lyfrau Elisabeth Watkin-Jones i mewn i hosan ryw hogan neu hogyn bach lwcus.

Agolygiad: Y Gân Olaf

Er gwaethaf cael ei mawrygu fel y gyfrol “bwysicaf, o bosib, a gyhoeddwyd erioed gan Gyhoeddiadau Barddas” , cyfrol weddol gyffredin yw un o’r cyfrolau diweddara o’u gwasg, ‘Y gân olaf’. Heblaw am nofelti’r ffaith iddi gael ei chyhoeddi wedi marwolaeth y bardd, nid hon mo cyfrol fwya’ Gerallt o bell ffordd, ac er nad ydw i’n gyfarwydd a holl gynnwys bac-catalog Barddas, mae’n amheus gen i a ellir cyfri hon fel eu cyfrol fwya’ (byddai’n sobor o beth pe byddai!).

Gair amwys ei ystyr yw ‘pwysicaf’ wrth gwrs. Yn ôl pa linyn a fesurir pwysigrwydd cyfrol? O ran ei chynnwys, y bardd, neu ei heffaith? Pa rinweddau fyddai’n rhoi i hon bedestal yn y canon Cymreig? Does dim byd chwyldroadol yn y cynnwys na’i ffurf, a dim i awgrymu y bydd ganddi ddylanwad arbennig ar drywydd barddoniaeth y dyfodol. O ran gweithiau Gerallt ei hyn, o ran effaith ar y cydwybod Cymreig ac ar farddoniaeth Gymreig, mae ei ddwy gyfrol flaenorol yn sicr yn bwysicach. A beth bynnag, onid mater i genedlaethau’r dyfodol fydd penderfynu pwysigrwydd unrhyw gyfrol yn y pendraw?

Credaf fod Barddas wedi gwneud cam a’r gyfrol gyda’i gor-ddweud ymffrostgar. Codwyd disgwyliadau nifer sydd wedi mynegi siom yn y gyfrol i entrychion an-realistig, gan ein hatal rhag gwerthfawrogi y gyfrol hon am yr hyn ac yr ydi hi, sef cyfrol annwyl a syml o gerddi coffa, englynion ac phenillion.

Yn gyffredinol, alla i ddim dioddef cerddi coffa, neu gerddi priodas mewn cyfrol. Rhyw gymysgedd o sentimentalrwydd, yr angen am ‘fillers’ a golygyddion rhu laid-back mae’n debyg sy’n gyfrifol eu bod yn britho cymaint o gyfrolau, heb dalu ru’n ddime am eu lle. Yn amherthnasol eu testun i’r rhan fwyaf o ddarllenwyr, yn rhu bersonol a phenodol y profiad i gael eu gwerthfawrogi, ac yn waethaf oll yn dangos diffyg gwreiddioldeb ac yn ddarnau cyffredin iawn o ran safon. Bosib fod eu crefft yn gywir a chadarn, ond mae’r rhan fwyaf ohonyn nhw’n methu fel darnau o gelf.

Camp Gerallt felly yn y gyfrol hon yw dangos sut mae ei gwneud hi go iawn. Does dim byd yn bod mewn stôl wedi ei llunio yn grefftus, ond os cymerwch lond stafell o stolion yr hyn sydd ganddo chi ydi siop ddodrefn, nid oriel gelf. Camp Gerallt oedd troi stolion crefftus yn gampweithiau celfyddydol. Mae ei gerddi coffa yn wreiddiol a gwefreiddiol, pob un yn unigryw ac yn peintio darlun byw o’r cymeriad. Does gen i ddim clem pwy oedd yr hybarch Foses Glyn Jones (mwya cywilidd i mi mae’n siŵr) ond mae cywydd Gerallt yn gwneud ei golled yn golled i ni gyd, ac mae ei ing yn goferu o’r dudalen. A cherdd roddodd ias i mi’n bersonol oedd y gerdd i Eirwyn Pentre, perthynas pell i mi nad oeddwn i’n ei adnabod ond a ddeuthum yn agosach iddo trwy gerdd Gerallt nag a fu mi erioed, a dyna’i grefft- gwneud i rywun deimlo dros farwolaeth dieithryn, fel dros Siôn y Glyn neu dros Owain ab Urien. Mae’r cerddi’n fyw ar boen yn rhan o’n profiad ni i gyd.

Cerddi sydd wedi profi yn chydig o farmite yn y gyfrol o’r hyn yr ydw i wedi ei glywed yw’r penillion, er fod rhain ymysg fy ffefrynnau i. Mae yna rywbeth Emily Dickinsonaidd yn y bennill “Ffynnon”, ac mae “Carol” yn rhoi ias i mi bob tro yr ydw i’n ei darllen, y cynildeb a’r stori sydd ynghudd to ol i’w llinellau. Dyma agwedd anghyfarwydd ar awen Gerallt, gwahanol a hyfryd. Weithiau mae angen hyder a phrofiad bardd aeddfed i roi ei ffydd mewn cerdd sy’n cyfleu mwy wrth ddweud llai.

A dyna ddod a ni’n daclus at englynion Gerallt, ac o ddarllen y gyfrol hon bron y byddai wedi bod werth cyhoeddi cyfrol o englynion Gerallt ar wahân. Does fawr ddim a ellir dweud am englynion Gerallt nac sydd wedi cael ei ddweud eisoes, dim ond y dylid eistedd nol a’i mwynhau. Ffefryn personol gen i oedd “Penllyn”, ond pleser oedd darllen y rhanfwyaf.

Mae’r gyfrol yn eang o ran themâu, a bosib mae dyma ei phrif wendid fel cyfrol. Teimlwn fod Mab y Bwthyn er enghraifft ddim yn perthyn yn yr un gyfrol ac Eirwyn Pentre, ac y byddai cadw’r gyfrol at gerddi mwy personol wedi bod yn well. Mae’n na deimlad ‘miscelanious’ i’r casgliad, ychydig fel bocs eiddo coll, sy’n naturiol o gofio natur ei chyhoeddi, ond sydd yn amharu ar y darn fel cyfanwaith.  Roedd y diarhebion hefyd yn poeni rhyw fymryn arna i. Tra fod rhai yn llwyddo, doedd eraill ddim wastad yn taro deuddeg, a gwell fyddai petae nhw wedi cael eu hepgor.

Er gwaetha hynny, mae hon yn gyfrol annwyl, bersonol ac ingol, ac o fynd ati efo disgwyliadau rhesymol, un a fydd yn cael ei mwynhau am amser maith. Nid ydi hi’n anghyffredin mewn unrhyw ffordd amlwg, ond yr hyn sydd yn ei dyrchafu yw’r ffordd feistriolgar y lluniwyd y pethau cyffredin hyn, nes gwneud iddyn nhw ddisgleirio